Διαπολιτισμική έρευνα πάνω σε αποφάσεις σε ηθικά διλήμματα

Μια σειρά από ψυχολογικούς παράγοντες (όπως η πρόθεση του ατόμου), αλλά και περιστασιακούς παράγοντες (όπως η παρουσία σωματικής επαφής μεταξύ του ατόμου που δρα και του θύματος) μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στις κρίσεις σχετικά με ηθικά διλήμματα

Τα ηθικά διλήμματα αφορούν αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν μεταξύ αντικρουόμενων ηθικών αρχών. Οι δύο πιο συχνά αντικρουόμενες ηθικές αρχές είναι οι ωφελιμιστικές και οι δεοντολογικές. Οι ωφελιμιστικές αρχές υποστηρίζουν ότι μια ενέργεια είναι ηθικά αποδεκτή εάν μεγιστοποιεί την ευημερία για τον μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων (για παράδειγμα, όσον αφορά τον αριθμό των ζωών που σώζονται). Από την άλλη πλευρά, οι δεοντολογικές αρχές αξιολογούν την ηθική με βάση την εγγενή φύση της κάθε ενέργειας (δηλαδή, συχνά δίνουν μεγαλύτερη βάση στα ατομικά δικαιώματα και υποχρεώσεις). Αυτή η σύγκρουση αρχών φαίνεται καθαρά στο λεγόμενο «πρόβλημα του τρόλεϊ», το οποίο μελετούν εδώ και δεκαετίες τόσο φιλόσοφοι όσο και ψυχολόγοι. Το πρόβλημα μπορεί να περιγραφεί ως εξής: Είστε ελεγκτής σιδηροδρόμων. Υπάρχει ένα ανεξέλεγκτο τρόλεϊ που κυλά στις σιδηροδρομικές ράγες. Μπροστά στις ράγες, υπάρχουν πέντε εργάτες. Το τρόλεϊ κατευθύνεται κατευθείαν προς αυτούς και θα σκοτωθούν αν δεν γίνει κάτι. Εσείς στέκεστε σε κάποια απόσταση δίπλα σε έναν μοχλό. Εάν τραβήξετε αυτόν τον μοχλό, το τρόλεϊ θα μεταβεί σε βοηθητικές ράγες και έτσι θα σώσετε τους πέντε εργάτες που βρίσκονται στις κύριες ράγες. Παρατηρείτε, όμως, ότι υπάρχουν δύο εργάτες στις βοηθητικές ράγες. Με άλλα λόγια, δύο εργάτες θα σκοτωθούν αν τραβήξετε το μοχλό και αλλάξετε τις ράγες, αλλά οι πέντε εργάτες στις κύριες ράγες θα σωθούν. Είναι ηθικά αποδεκτό να τραβήξετε το μοχλό; Ένας δεοντολογικός λήπτης αποφάσεων θα υποστήριζε ότι το τράβηγμα του μοχλού είναι ηθικά απαράδεκτο, καθώς θα ήταν φόνος. Από την άλλη, ο ωφελιμισμός θα πρότεινε ότι είναι ηθικά αποδεκτό να τραβήξεις τον μοχλό, καθώς θα μεγιστοποιούσε τον αριθμό των ζωών που σώζονται. Σε μια εναλλακτική εκδοχή του προβλήματος, πρέπει κανείς να σπρώξει έναν άνθρωπο από μια πεζογέφυρα μπροστά από το τρόλεϊ. Αυτός ο άνθρωπος θα πεθάνει, αλλά θα σταματήσει το τρόλεϊ, και τα πέντε άτομα που βρίσκονται στο δρόμο του τρόλεϊ θα σωθούν. Είναι ενδιαφέρον ότι οι άνθρωποι είναι λιγότερο πιθανό να λάβουν μια απόφαση σύμφωνη με τις ωφελιμιστικές αρχές στο σενάριο της πεζογέφυρας (και να δηλώσουν ότι θα έσπρωχναν τον άνθρωπο), σε σύγκριση με το τυπικό σενάριο με τις βοηθητικές ράγες, παρότι στο σενάριο της πεζογέφυρας ένα άτομο (και όχι δύο όπως στο σενάριο με τις βοηθητικές ράγες) πρέπει να σκοτωθούν για να σωθούν πέντε άτομα.  Η διαφορά μεταξύ των απαντήσεων σε τέτοιου είδους σενάρια έγινε αφορμή για την πραγματοποίηση πολλών ερευνών και την ανάπτυξη γνωστικών θεωριών στο πεδίο της ηθικής κρίσης. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι οι άνθρωποι ανταποκρίνονται διαφορετικά στα δύο προβλήματα του τρόλεϊ εξηγήθηκε από την προσκόλληση των ανθρώπων στο λεγόμενο «δόγμα του διπλού αποτελέσματος». Μια απλή εξήγηση αυτού του δόγματος είναι ότι η βλάβη είναι επιτρεπτή ως ακούσια παρενέργεια ενός καλού αποτελέσματος. Αυτό το δόγμα αποτελεί τη βάση πολλών πολιτικών σε πολλές χώρες σε όλο τον κόσμο σχετικά με θέματα όπως η άμβλωση, η ευθανασία, οι διεθνείς κανονισμοί για τις ένοπλες συγκρούσεις, ακόμη και η διεθνής επιχειρηματική ηθική. Σύμφωνα με αυτό το δόγμα, είναι ηθικά ανεπίτρεπτο να βομβαρδίζονται άμαχοι για να κερδηθεί ένας πόλεμος, ακόμα κι αν ο τερματισμός του πολέμου θα έσωζε τελικά περισσότερες ζωές. Ωστόσο, εάν οι άμαχοι πεθάνουν σε βομβαρδισμό ενός κοντινού εργοστασίου όπλων ως παράπλευρη απώλεια, ο βομβαρδισμός είναι ηθικά αποδεκτός.

Μια σειρά από ψυχολογικούς παράγοντες (όπως η πρόθεση του ατόμου), αλλά και περιστασιακούς παράγοντες (όπως η παρουσία σωματικής επαφής μεταξύ του ατόμου που δρα και του θύματος) μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στις κρίσεις σχετικά με ηθικά διλήμματα. Όμως, μέχρι πρόσφατα, αυτοί οι παράγοντες είχαν μελετηθεί μόνο σε δείγματα που προέρχονταν κυρίως από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και δεν γνωρίζαμε αν εφαρμόζονται και σε άλλες κουλτούρες.

Τέτοιες διαπολιτισμικές διαφορές μελετήθηκαν στην έρευνα με τίτλο “Situational factors shape moral judgments in the trolley dilemma in Eastern, Southern, and Western countries in a culturally diverse sample”, η οποία δημοσιεύτηκε στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Nature Human Behavior. Στην έρευνα συμμετείχαν συνολικά 140 ερευνητικές ομάδες από 45 χώρες, ενώ το συνολικό δείγμα της έρευνας ήταν 25.502 άτομα. Η έρευνα συντονίστηκε από ένα διεθνές δίκτυο εργαστηρίων ψυχολογικής έρευνας, το οποίο ονομάζεται “Επιταχυντής Ψυχολογικής Επιστήμης” (Psychological Science Accelerator, PSA).

Συγκεκριμένα, μελετήθηκε εμπειρικά πώς η πρόθεση (αν δηλαδή η βλάβη θα είναι παράπλευρη απώλεια ή χρησιμοποιείται η βλάβη σαν μέσο) και η προσωπική δύναμη  (αν δηλαδή χρησιμοποιούμε τους ίδιους μας τους μυς για να προκαλέσουμε βλάβη ή αν αυτή προκαλείται μέσα από ένα αντικείμενο, όπως ο μοχλός) επηρεάζουν τις κρίσεις σχετικά με ηθικά διλήμματα σε 45 χώρες από όλες τις κατοικημένες ηπείρους. Διαπιστώθηκε ότι και οι δύο μεταβλητές -η προσωπική δύναμη  και η πρόθεση – ασκούν επιρροή στις ηθικές κρίσεις στις ΗΠΑ και σε άλλους δυτικούς πολιτισμούς, αναπαράγοντας και επεκτείνοντας τα αρχικά ευρήματα. Η επιρροή αυτών των μεταβλητών ήταν παρούσα και στις μη δυτικές τις χώρες, αν και υπήρχε διαφοροποίηση στο πώς αυτές οι μεταβλητές αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους. Ενδεχομένως, λοιπόν, ο τρόπος που λαμβάνουμε αποφάσεις σε ηθικά διλήμματα βασίζεται σε βασικές γνωστικές ή συναισθηματικές διεργασίες που είναι καθολικές για τον άνθρωπο και ανεξάρτητες από τον πολιτισμό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και κάποιες διαπολιτισμικές διαφοροποιήσεις.

Πλήρη στοιχεία δημοσίευσης:

Την συμμετοχή της Ελλάδας εκπροσώπησαν οι Μαριέττα Παπαδάτου-Παστού, Πέτρος Ρούσσος, Αλέξης Αρβανίτης. Όλοι οι ερευνητές και το δημοσιευμένο κείμενο αναφέρονται στο σύνδεσμο https://www.nature.com/articles/s41562-022-01319-5#Sec44