Τι είναι οι θεωρίες συνωμοσίας; Ποιος είναι ο ρόλος τους σε περιόδους κοινωνικής κρίσης; Ποιες θεωρίες συνωμοσίας αναδύθηκαν στην Ελλάδα κατά την οικονομική κρίση μέσα από το ελληνικό διαδίκτυο;

Σε συνθήκες κοινωνικών κρίσεων, όσοι πλήττονται συχνά αναρωτιούνται πώς και γιατί τα πράγματα μπορεί να εξελίσσονται με τρόπο τόσο καταστροφικό.

Στην προσπάθεια να δοθούν ικανοποιητικές απαντήσεις, τα άτομα επιδιώκουν να καλύπτουν τις ψυχολογικές ανάγκες για ασφάλεια, αίσθηση του ανήκειν και κατανόηση του κοινωνικού κόσμου. Προκειμένου αυτές οι ανάγκες να καλυφθούν όσο πιο γρήγορα και αποτελεσματικά γίνεται, μπορεί να προκύψουν εναλλακτικές αφηγήσεις, ιδιαίτερα όταν τα γεγονότα είναι μεγάλα και ταυτόχρονα οι επίσημες εξηγήσεις για αυτά ανεπαρκείς. Οι θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να αναδύονται τότε ως τέτοιες αφηγήσεις.

Η συγκεκριμένη ποιοτική έρευνα διερευνά τις θεωρίες συνωμοσίας που διακινούνταν στο ελληνικό διαδίκτυο κατά τα έτη της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα. Η μελέτη βασίζεται στη θεωρία συνωμοσίας καθώς και στη θεωρία των κοινωνικών αναπαραστάσεων. Εξετάζει, δηλαδή, εάν υπήρξαν συγκεκριμένες συνωμοσιολογικές αφηγήσεις και πώς αυτές παρείχαν τρόπους να ερμηνευθούν τα κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα σε σχέση με την οικονομική κρίση στη χώρα, καθώς και να νοηματοδοτηθούν άγνωστες και απειλητικές καταστάσεις και πρωταγωνιστές με τρόπο που αυτά όλα να καθίστανται πιο κατανοητά και οικεία.

Η μελέτη δημοσιεύτηκε στο Psychology: The Journal of the Hellenic Psychological Society:

https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/psychology/article/view/41950

Στόχος ήταν η μελέτη του περιεχομένου των θεωριών συνωμοσίας και των συγκρουσιακών σχέσεων που αυτές περιγράφουν. Επιπλέον, διερευνήθηκαν οι κοινές αρχές που οργανώνουν το περιεχόμενο των θεωριών συνωμοσίας στην Ελλάδα και πώς αυτές σχετίζονται μεταξύ τους. Οι θεωρίες συνωμοσίας παράγουν ένας είδος κοινής γνώσης για τον κόσμο με τις εξής βασικές αρχές/άξονες: α) η αλήθεια συγκαλύπτεται από ισχυρές ελίτ, β) ο κόσμος χωρίζεται σε εκείνους που γνωρίζουν την αλήθεια και σε εκείνους που την αγνοούν, γ) υπάρχει μια μοναδική αιτία για όλα που τα συνδέει και τα εξηγεί, και δ) η παράδοση εξυμνείται σε βάρος του σύγχρονου κόσμου. Η αφηγηματική αυτή κατασκευή επιτρέπει, επίσης, τη δημιουργία ταυτοτήτων, οι οποίες περιγράφουν συγκρούσεις, με συνωμότες-θύτες και έναν πληθυσμό-θύμα.

Η μελέτη εξετάζει τις θεωρίες συνωμοσίας ως μιας διαδικασίας νοηματοδότησης στο πεδίο μιας online επικοινωνίας. Συγκεκριμένα, συλλέχθηκαν στοιχεία από ιστοσελίδες/blog, facebook, ηλεκτρονικό τύπο, πολιτικές ιστοσελίδες/blog, κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης πάνω σε θέματα που αφορούσαν την οικονομική κρίση και τις πολιτισμικές και γεωπολιτικές συγκρούσεις που κυριαρχούσαν στον δημόσιο χώρο εκείνη την εποχή.

Η ανάλυση των στοιχείων, η οποία πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια ενός λεξικομετρικού εργαλείου (iramuteq), ανέδειξε τέσσερις κατηγορίες θεωριών συνωμοσίας. Η πρώτη ονομάστηκε «Συνωμοσίες των κυβερνωσών εθνικών ελίτ» ενάντια στον ελληνικό λαό και παρουσιάζει τη σύγκρουση μεταξύ μιας εθνικής ελίτ και του ελληνικού λαού. Εστιάζει στην απειλή για το έθνος ερμηνεύοντας την οικονομική κρίση ως κατασκευασμένη και υποκινούμενη. Αναδύονται όψεις της εθνικής ταυτότητας, αλλά και ο διαχωρισμός λαός-ελίτ. Η δεύτερη ονομάστηκε «Νέα παγκόσμια τάξη ενάντια στον λαό», ερμηνεύοντας τις γεωπολιτικές συγκρούσεις και τις απειλές με όρους συνωμοσίας και εστιάζοντας στις κοινωνικοοικονομικές και κοινωνικοπολιτισμικές επιπτώσεις για τους λαούς. Η τρίτη ονομάστηκε «Επιστήμη εναντίον λαού: Άρνηση της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής» και αφορά στην κλιματική αλλαγή ως προσπάθεια ελέγχου της ανθρωπότητας από τους ειδικούς. Η τέταρτη ονομάστηκε «Επίθεση στην ‘ουσία’ των ατόμων: Στο σώμα και την ταυτότητά τους», μια αφήγηση παγκόσμιας συνωμοσίας για τον έλεγχο κάθε πτυχής της ατομικότητας και της ζωής.

Επιπλέον, βρέθηκαν δύο διαστάσεις που οργανώνουν τη σχέση μεταξύ των θεωριών συνωμοσίας. Η πρώτη διαχωρίζει θεωρίες που αφορούν σε διομαδικές συγκρούσεις από θεωρίες βασισμένες στη βιοπολιτική και την κλιματική αλλαγή. Η δεύτερη διαχωρίζει τις διομαδικές συγκρούσεις μεταξύ τους σε εθνικές και σε παγκόσμιες. Πάντοτε, όμως, εμφανίζεται μια κοινωνική οργάνωση διχοτομημένη μεταξύ «σατανικών ελίτ» και «καλοκάγαθου λαού».

Η προσέγγιση των θεωριών συνωμοσίας ως κοινωνικών αναπαραστάσεων συμβάλλει στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο ο κόσμος δίνει νόημα στις συγκρούσεις που αναδύονται σε μια κοινωνία σε κρίση, όπου η κοινωνική οργάνωση καταρρέει και παράλληλα περιγράφει νέες κοινωνικές σχέσεις και αντιπάλους.  Στη συγκεκριμένη μελέτη, βρέθηκε ότι οι συγκρούσεις που αναδεικνύονται στις θεωρίες συνομωσίας στον Ελληνικό χώρο, είναι μεταξύ του λαού και των εθνικών ή παγκόσμιων ελίτ, καθώς και μεταξύ του λαού και επιστημόνων οι οποίοι μπορεί να φτάσουν στον έλεγχο κάθε πτυχής της ζωής. Είναι ενδιαφέρον ότι ενώ δεν είχαν εξ αρχής αναζητηθεί θέματα που αφορούσαν την επιστήμη ή τη βιοπολιτική, αυτά προέκυψαν στην ανάλυση.

Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας αναδεικνύουν, μέσα από την κατασκευή θεωριών συνομωσίας, ότι μια νέα σύγκρουση είναι σε εξέλιξη μεταξύ λαού και ελίτ και άρα σύγχρονες κινητοποιήσεις μπορεί να εκκινούν από αυτές τις ταυτότητες και τις ηγεσίες που χρησιμοποιούν τέτοιες αφηγήσεις με στόχο να κινητοποιήσουν.

Η έρευνα συγχρηματοδοτήθηκε από την Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο-ΕΚΤ) μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση 2014-2020» στο πλαίσιο του έργου «Μας ψεκάζουν… μας χειραγωγούν…»: Μια κοινωνικοψυχολογική διερεύνηση των θεωριών συνωμοσίας στην Ελλάδα της κρίσης» (MIS 5049105).

Πλήρη στοιχεία δημοσίευσης:

Dimakis, A., Griva A. Μ., Hantzi, A., & Chryssochoou, X. (2025). A qualitative social representations study of conspiracy theories in Greece. Psychology: The Journal of the Hellenic Psychological Society, 30(2), 1–20. https://doi.org/10.12681/psy_hps.41950